H EΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ Χρήστου Γκότση

Χρήστου Γκότση

Τὸ πρόσωπον τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἀναφέρεται πολλάκις καὶ ποικιλοτρόπως εἰς τὴν Θείαν Λατρείαν. Οἱ ἱεροὶ ὑμνογράφοι συναγωνίζονται εἰς τὴν εὕρεσιν τῶν καλλιτέρων ποιητικῶν ἐκφράσεων διὰ νὰ τονίσουν τὴν θέσιν, τὴν ὁποίαν κατέχει ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ εἰς τὸ Μυστὴριον τῆς Ἐνσαρκώσεως τοῦ Χριστοῦ, τὴν ζωὴν τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν καρδίαν τῶν πιστῶν.

Εἰς τὴν τιμητικὴν προσκύνησιν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἔχει ἀφιερώσει ἡ Ἐκκλησία μας ἰδιαιτέρας ἱεράς Ἀκολουθίας καὶ πανηγύρεις. Εἶναι γνωστοὶ οἱ Παρακλητικοὶ Κανόνες (Μικρὸς καὶ Μέγας), ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος καὶ αἱ λεγόμεναι Θεομητορικαὶ ἑορταί, μὲ τὰς ὁποίας οἱ πιστοὶ ἐκφράζουν τὰ αἰσθήματα ἀγάπης, εὐγνωμοσύνης καὶ ἀφοσιώσεως εἰς τὴν «ἄσπιλον; ἀμόλυντον, ἄφθορον, ἄχραντον, ἁγνήν Παρθένον, Θεόνυμφον Δέσποιναν».

Τέλος πρὸς τιμὴν τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου ἔχομεν πολλάς εἰκόνας καὶ πολλοὺς ἱεροὺς ναούς. Φέρουν διάφορα ὀνόματα ἀπὸ τὰς ἰδιότητας, τὰς ὁποίας ἀπέδωκεν ἡ Ἐκκλησία εἰς τὴν Παναγίαν, ὅπως Γοργοεπήκοος, Ἐλεοῦσα, Παμμακάριστος, Ὁδηγήτρια, Παρηγορίτισσα, Παντάνασσα, Περίβλεπτος κ. α.

Τὰ διάφορα γεγονότα τῆς ζωῆς τῆς Θεοτόκου ἀπεικονίζονται ἄριστα εἰς τὰς βυζαντινάς μας εἰκόνας. Εἰς αὐτάς ἡ στάσις τοῦ σώματός της και τά χαρακτηριστικά τοῦ προσώπου της ἐκφράζουν τὰ αἰσθήματα τῆς ἁγνῆς καὶ πλούσιας καρδίας της καὶ μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴν ἁγνότητά της, τὴν πίστιν της καὶ τὴν ταπεινοφροσύνην της, καθὼς καὶ τὸν ρόλον τῆς Παναγίας εἰς τὴν Ἐνανθρώπησιν τοῦ Κυρίου.

Τὸν ρόλον τῆς Θεοτόκου εἰς τὴν Ἐνανθρώπησιν τοῦ Κυρίου φέρει ἡ Ἐκκλησία μας εἰς τὴν μνήμην τῶν πιστῶν ἰδιαιτέρως μὲ τὴν ἑορτήν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Ἡ Ἀκολουθία τῆς ἑορτῆς εἶναι στηριγμένη εἰς τὴν ἀφήγησιν τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ:

«᾿Εν δὲ τῷ μηνὶ τῷ ἕκτῳ ἀπεστάλη ὁ ἄγγελος Γαβριὴλ ὑπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς πόλιν τῆς Γαλιλαίας, ᾗ ὄνομα Ναζαρέτ, πρὸς παρθένον μεμνηστευμένην ἀνδρί, ᾧ ὄνομα ᾿Ιωσήφ, ἐξ οἴκου Δαυΐδ, καὶ τὸ ὄνομα τῆς παρθένου Μαριάμ. καὶ εἰσελθὼν ὁ ἄγγελος πρὸς αὐτὴν εἶπε· χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν. ἡ δὲ ἰδοῦσα διεταράχθη ἐπὶ τῷ λόγῳ αὐτοῦ, καὶ διελογίζετο ποταπὸς εἴη ὁ ἀσπασμὸς οὗτος. καὶ εἶπεν ὁ ἄγγελος αὐτῇ· μὴ φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γὰρ χάριν παρὰ τῷ Θεῷ. καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Ιησοῦν. οὗτος ἔσται μέγας καὶ υἱὸς ὑψίστου κληθήσεται, καὶ δώσει αὐτῷ Κύριος ὁ Θεὸς τὸν θρόνον Δαυῒδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν οἶκον ᾿Ιακὼβ εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος. εἶπε δὲ Μαριὰμ πρὸς τὸν ἄγγελον· πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω; καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἄγγελος εἶπεν αὐτῇ· Πνεῦμα ῞Αγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σὲ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι· διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον κληθήσεται υἱὸς Θεοῦ. καὶ ἰδοὺ ᾿Ελισάβετ ἡ συγγενής σου καὶ αὐτὴ συνειληφυῖα υἱὸν ἐν γήρει αὐτῆς, καὶ οὗτος μὴν ἕκτος ἐστὶν αὐτῇ τῇ καλουμένῃ στείρᾳ· ὅτι οὐκ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ πᾶν ρῆμα. εἶπε δὲ Μαριάμ· ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμά σου. καὶ ἀπῆλθεν ἀπ᾿ αὐτῆς ὁ ἄγγελος.». (Ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιον τῆς ἑορτῆς, Λουκ. 1, 26-38).

Τὰ ὅσα ἐξιστόρησεν ἀνωτέρω ὁ ἱερός Εὐαγγελιστής, συνοψίζονται εἰς τὸ Ἀπολυτίκιον τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ: «Σήμερον τῆς σωτηρίας ἡμῶν τὸ κεφάλαιον (= ἡ ἀρχή, ἡ βάσις) καὶ τοῦ ἀπ’ αἰῶνος μυστηρίου ἡ φανέρωσις· ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, Υἱός τῆς Παρθένου γίνεται καὶ Γαβριὴλ τὴν χάριν εὐαγγελίζεται. Διὸ καὶ ἡμεῖς σὺν αὐτῷ τῇ Θεοτόκῳ. βοήσωμεν  Χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ». Τὸ Ἀπολυτίκιον, καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ ὕμνοι τῆς ἑορτῆς, ζωντανεύει τὴν σκηνήν, κατὰ τὴν ὁποίαν ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ ἀναγγέλλει εἰς τὴν Παρθένον Μαρίαν ὅτι μὲ τὴν ἐπισκίασιν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος θὰ γίνη ἡ Μητέρα τοῦ Χριστοῦ.

Ἐκεῖνα, πού ἀφηγεῖται ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς καὶ μὲ τὴν ὡραίαν γλῶσσαν τῆς ποιήσεως διαλαλοῦν οἱ ὕμνοι τῆς Ἐκκλησίας, ἡ βυζαντινὴ εἰκών τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὸ ἐκφράζει μὲ τὴν στάσιν τῶν προσώπων, τὴν ἔκφρασιν καὶ τὰς χειρονομίας των, καθὼς καὶ μὲ τὰ χρώματα καὶ τίς λεπτομέρειες τῆς παραστάσεως. Τὰ πρόσωπα τῆς εἰκόνος εἶναι δύο: ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ καὶ ἡ Θεοτόκος.

Περιγραφὴ τῆς εἰκόνος

α) Ό Ἀρχάγγελος Γαβριήλ. Εἶναι ὁ «πρωτοστάτης ἄγγελος», ὁ ἀγγελιαφόρος τοῦ Θεοῦ, πού ἔφερεν εἰς τὴν ἁγνήν κόρην τῆς Ναζαρὲτ τὸ χαρμόσυνον μήνυμα. Ἡ στάσις τοῦ σώματος τοῦ ἐκφράζει τὴν χαράν, πού ἔφερε τὸ ἄγγελμά του. Παρ’ ὅλον ὅτι ὁ Ἀρχάγγελος εὑρίσκεται ἐπὶ τοῦ ἐδάφους, παρουσιάζεται ἐν κινήσει, ὅπως ἄλλωστε μαρτυρεῖ τὸ ἄνοιγμα των ποδῶν του. Εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Μονῆς τοῦ Δαφνίου ἡ στάσις τοῦ ἀγγέλου δίδει κατὰ τρόπον ἀριστουργηματικὸν τὴν ἐντύπωσιν, ὅτι ἡ πτῆσις του δὲν ἔχει τελειώσει καθ’ ὅν χρόνον ὁμιλεῖ πρὸς τὴν Θεοτόκον. Ὁ Γαβριὴλ μὲ τὴν ἀριστεράν του χεῖρα κρατεῖ ρὰβδον, πού εἶναι τὸ σύμβολον τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ὄχι κρίνον, ὅπως μᾶς ἔχει συνηθίσει ἡ δυτικὴ ζωγραφική. Ἡ δεξιὰ του χεὶρ ἐκτείνεται μὲ βιαίαν κίνησιν πρὸς τὴν Θεοτόκον. Βοᾶ πρὸς αὐτήν, κατὰ τὸ γνωστὸν τροπάριον: «Ποιὸν σοι ἐγκώμιον προσαγάγω ἐπάξιον; τί δὲ ὀνομάσω σε; ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι. Διό, ὡς προσετάγην (=διετάχθην), βοῶ σοι·Χαῖρε, ἡ Κεχαριτωμένη».

β) Ή Θ ε ο τ ό κ ο ς. Ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ «κεχαριτωμένη», ἡ εὐλογημένη μεταξὺ τῶν γυναικῶν. Ἡ βυζαντινὴ εἰκών τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τὴν παρουσιάζει ἄλλοτε καθημένην εἰς τὸν θρόνον της καὶ ἄλλοτε ὄρθιαν.

Εἰς τὴν περίπτωσιν πού ἡ Θεοτόκος εἰκονίζεται καθήμενη, ἡ εἰκών ὑπογραμμίζει τὴν ὑπεροχήν της ἔναντι τοῦ Ἀρχαγγέλου. Εἰς τὴν Ἐκκλησίαν μας ὑμνοῦμεν, ὡς γνωστόν, τὴν Θεοτόκον, ὡς «τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβίμ καὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφίμ» (τῶν ἀγγελικῶν δηλαδὴ ταγμάτων). Εἰς ἄλλας εἰκόνας ἡ Θεοτόκος εἶναι ὄρθια, διὰ νὰ ἀκούση τρόπον τινὰ καλλίτερα τὸ θεῖον μήνυμα.

Εἰς τὴν περίπτωσιν τῆς Θεοτόκου ἄξια μελέτης εἶναι κυρίως τὰ αἰσθήματά της καὶ αἱ σκέψεις της, ὁ ψυχικός της γενικῶς κόσμος κατὰ τὴν ὥραν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.

Ἐν πρώτοις ἡ ἐμφάνισις τοῦ Ἀρχαγγέλου καὶ ὁ χαιρετισμὸς του ἔφεραν εἰς τὴν Θεοτόκον ταραχήν. Τὸ ἀδράκτι, πού κατὰ τὴν παράδοσιν (Πρωτευαγγέλιον τοῦ Ἰακώβου) ἐκράτει εἰς τὴν χεῖραν της, ἔπεσεν ἀπὸ τὸν φόβον της. Ἐβυθίσθη εἰς σκέψεις. Ἐσκέπτετο τὴν σημασίαν τοῦ ἀγγελικοῦ χαιρετισμοῦ. Τὴν διαβεβαίωσιν τοῦ Ἀρχαγγέλου ὅτι θὰ γίνη Μητέρα τοῦ Θεοῦ, δέχεται ὄχι μὲ ἀμφιβολίαν καὶ ἀπιστίαν, ἀλλά μὲ φρόνησιν: «Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεί ἄνδρα οὗ γινώσκω;». Ἐδῶ ἡ Θεοτόκος διαφέρει ἀπὸ τὴν Εὔαν. Ἐκείνη ἄφησε τὸν ἐγωϊσμόν νὰ τὴν παρασύρη καὶ ἐδέχθη ἀνεξετάστως ὅσα ὁ Σατανᾶς τῆς ἐπρότεινεν. Ἡ Θεοτόκος, ἀντιθέτως, στολισμένη μὲ ταπεινοφροσύνην καὶ ὑπακοὴν εἰς τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, ζητεῖ νὰ μάθη μὲ ποῖον τρόπον θὰ πραγματοποιηθοῦν οἱ λόγοι τοῦ ἀγγελιαφόρου τοῦ Θεοῦ. Ὅταν ὅμως ὁ Ἀρχάγγελος τὴν διεβεβαίωσεν, ὅτι ὅλα θὰ ἐγίνοντο μὲ τὴν χάριν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τὴν δύναμιν τοῦ Θεοῦ (τὸ μαρτυροῦν τὸ τμῆμα τοῦ κύκλου καὶ αἱ ἐκπεμπόμεναι ἐξ αὐτοῦ ἀκτῖνες εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς εἰκόνος), ἐκείνη ὁλοψύχως καὶ ἀνεπιφυλάκτως συγκατετὲθη: «Ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ρῆμα σου». Εἰς τὸ Δοξαστικὸν τῶν Ἀποστίχων τοῦ Ἐσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς ἡ Ἐκκλησία μας δικαίως ψάλλει: «Ἄγγελος λειτουργεῖ τῷ θαύματι· παρθενικη γαστὴρ τὸν Υἱόν ὑποδέχεται·Πνεῦμα Ἅγιον καταπέμπεται· Πατὴρ ἄνωθεν εὐδοκεῖ καὶ τὸ συνάλλαγμα κατὰ κοινὴν πραγματεύεται βούλησιν». Ὅλα ἔγιναν δηλαδὴ μὲ τὴν «κοινὴν βούλησιν», τὴν συμφωνίαν μεταξὺ τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς Παρθένου, Πλάστου καὶ πλὰσματος, διότι «ἡ σάρκωσις τοῦ Λόγου ἦτο ἔργον ὄχι μόνον τοῦ Πατρὸς καὶ τῆς Δυνάμεώς Του καὶ τοῦ Πνεύματος… ἀλλά καὶ τῆς θελήσεως καὶ τῆς πίστεως τῆς Παρθένου» (Νικόλαος Καβάσιλας, βυζαντινὸς ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεύς).

Ἡ ἀμηχανία καὶ ἡ φρόνησις τῆς Θεοτόκου, πού μὲ ὑπέροχους διάλογους παρουσιάζουν τὰ τροπάρια τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἐκφράζονται εἰς τὴν εἰκόνα μὲ τὴν ἀνοικτήν παλάμην τῆς δεξιᾶς χειρὸς τῆς Θεοτόκου. Εἶναι ὡς νὰ λέγη: «Γάμου ὑπάρχω ἀμύητος, πῶς οὖν παῖδα τέξομαι;» (β’ Στιχηρὸν τοῦ Ἐσπερινοῦ).

Ἄλλαι εἰκόνες τοῦ Εὐαγγελισμοῦ μᾶς τονίζουν τὴν συγκατάθεσιν τῆς Θεοτόκου εἰς τοὺς λόγους τοῦ Ἀρχαγγέλου. Ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ εἰκονίζεται μὲ κεκλιμένην τὴν κεφαλήν, ἔχουσα τὴν παλάμην τῆς δεξιᾶς χειρὸς ἐπὶ τοῦ στήθους της. Μᾶς ὑπενθυμίζει, τὸ «ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου…». Εἰς τὴν εἰκόνα μας ὁ ἁγιογράφος συνδυάζει εἰς τὴν στάσιν τῆς Θεοτόκου τὴν ἀμηχανίαν μὲ τὴν συγκατάθεσιν. Παρουσιάζει τὴν Θεοτόκον μὲ τὴν κεφαλὴν κεκλιμένην καὶ τὴν παλάμην ἀνοικτήν εἰς σχῆμα παρακλητικόν.

Ὁ πιστός, καθὼς ἐνατενίζει καὶ μελετᾶ καὶ προσκυνεῖ τὴν εἰκόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, γεμᾶτος ἀπὸ χαρὰν καὶ εὐγνωμοσύνην πρέπει νὰ λέγη πρὸς αὐτήν: «Ἄξιόν ἔστιν, ὡς ἀληθῶς, μακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον, τὴν ἀειμακάριριστον καὶ παναμώμητον καὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν».

Ἀπό τό βιβλίο: «Ὁ Μυστικός κόσμος τῶν βυζαντινῶν εἰκόνων»,

ἔκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας