Η Κοίμηση της Θεοτόκου στην εκκλησιαστική τέχνη ναών της Μητρόπολης Κιτίου

by saminet

Από την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στα Πάνω Λεύκαρα 14ος αιώνας

Ένα από τα πιο προσφιλή θέματα της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής εικονογραφικής τέχνης, είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου. Η θεομητορική γιορτή της 15ης Αυγούστου, έχει τιμηθεί ιδιαίτερα από το χρωστήρα πολλών επώνυμων και ανώνυμων αγιογράφων ήδη από τα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατόριας. Η πλήθωρα των εικόνων με θέματα από τη ζωή της Θεοτόκου, οφείλεται στον μεγάλο σεβασμό που τρέφει διαχρονικά ο πιστός λαός στο πρόσωπο της Παναγίας.
Από τη Μητροπολιτική περιφέρεια Κιτίου θα παρουσιάσουμε τις πιο παλιές και σημαντικές εικονογραφικές παραστάσεις της Κοίμησης, τρεις εικόνες και μια αγιογραφία, που καλύπτουν μια περίοδο τριών αιώνων από το 14ο έως το 16ο αιώνα.Η πρώτη εικόνα προέρχεται από το ναό του Τιμίου Σταυρού στα Πάνω Λεύκαρα και είναι του 14ου αιώνα. Έχει διαστάσεις 21χ36,8 εκ. Δυστυχώς σώζεται μόνο μέρος της εικόνας. Βρισκόταν σε επιστύλιο τέμπλο Δωδεκάορτου [12 σκηνές από δεσποτικές και θεομητορικές γιορτές: γέννηση, ανάσταση, μεταμόρφωση, υπαπαντή, βάπτιση, κοίμηση της Θεοτόκου κ.λπ]. Διακρίνεται το μεγαλύτερο μέρος του σώματος της Παναγίας. Ο Χριστός κρατά μέσα σε λευκό σάβανο τη ψυχή της Παναγίας, ενώ στρέφει με γλυκύτητα το πρόσωπο προς τη μητέρα Του. Αριστερά του Χριστού στέκονται οι Απόστολοι. Διακρίνεται ο Παύλος να σκύβει στα πόδια της Παναγίας.

Στο βασιλικό παρεκκλήσι των Πυργών βρίσκεται μια τοιχογραφία της Κοίμησης του 15ου αιώνα. Το παρεκκλήσι κτίστηκε από το βασιλιά Ιανό και τη δεύτερη σύζυγό του Καρλότα στις αρχές του 15ου αιώνα [1421]. Το παρεκκλήσι είναι αφιερωμένο στην Αγία Αικατερίνη. Οι τοιχογραφίες έχουν στοιχεία βυζαντινής και ιταλικής τέχνης με πολλές γαλλικές επιγραφές. Στη τοιχογραφία της Κοίμησης της Θεοτόκου, που βρίσκεται στο βόρειο μισό του δυτικού τοίχου, επικρατεί η βυζαντινή παλαιολόγεια τεχνική με τις έντονες πτυχώσεις των ρούχων, την απόδοση του φωτός με πλατιές λευκές γραμμές και την έντονη εκφραστικότητα των προσώπων. Χαρακτηριστικό της τοιχογραφίας, είναι η παρουσία στο κάτω μέρος της, φιγούρας λατίνου επισκόπου με λευκή τιάρα, που εικάζεται ότι είναι ο αδελφός του βασιλιά Ιανού, Ούγος ντε Λουζινιάν.

Στο βυζαντινό Μουσείο Αγίου Λαζάρου εκτίθεται μια εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου του πρώτου μισού του 16ου αιώνα [1500-1550]. Ζωγραφίστηκε την περίοδο της Ενετοκρατίας, γι’ αυτό συνυπάρχουν στοιχεία ιταλικής και βυζαντινής τέχνης. Στο νεκροκρέβατο προβάλλεται με σταυρωμένα χέρια το σκήνωμα της Θεοτόκου. Στο κέντρο της εικόνας, κυριαρχεί η μορφή του Χριστού που κρατά τη σπαργωμένη σαν βρέφος ψυχή της Παναγίας. Ο Χριστός πλαισιώνεται από οξυκόρυφη ακτινωτή δόξα στην κορυφή της οποίας ένα εξαπτέρυγο φτερουγεί. Τέσσερα πρόσωπα αγγέλων διακρίνονται μέσα στην οξυκόρυφη δόξα. Γύρω από το σκήνωμα της Παναγίας εικονίζονται θλιμμένοι οι Απόστολοι. Αριστερά, στην κεφαλή της κλίνης ο Πέτρος θυμιατίζει, ενώ ο Παύλος δεξιά υποκλίνεται. Στο κάτω μέρος της εικόνας ιστορείται σε μικρογραφία η τιμωρία του Εβραίου Ιεφωνία από τον αρχάγγελο, που με τη ρομφαία κόβει τα χέρια του. Δεξιά και αριστερά του Χριστού παρίστανται σε στάση δέησης κρατώντας κλειστά ευαγγέλια δύο ιεράρχες, ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος και ο Διονύσιος ο Αεροπαγίτης. Η σύνθεση, κλείνει με δύο όμοια και συμμετρικά κτήρια και με τις επιγραφές, ΗΚΙΜΗΣΟΙΣ [ανορθόγραφη στην κορυφή], ΙC XC, O ΩΝ [στο φωτοστέφανο] και ΜΗΡ ΘΥ πάνω από το φωτοστέφανο της Παναγίας.

Το τρίπτυχο από το Σταυροβούνι, μέσα του 16ου αιώνα. Στο κέντρο η Κοίμηση, δεξιά οι Άγιοι Νικόλαος και Γεώργιος και αριστερά ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο Προφήτης Ηλίας

Σύμφωνα με αναφορές και περιγραφές επισκεπτών, η μονή Σταυροβουνίου υπήρξε πλούσια σε θρησκευτικά κειμήλια. Λεηλασίες και καταστροφές είχαν ως αποτέλεσμα πολλά από αυτά να χαθούν για πάντα. Εκτός από τους Λατίνους που υφάρπασαν αρκετά κειμήλια στο διάστημα των δύο αιώνων που κατείχαν τη μονή [13ος-15ος], οι φυσικές καταστροφές αλλά και οι κατά καιρούς λεηλασίες [αραβικές επιδρομές-7ος έως 10ος αιώνας, Μαμελούκοι-1426, Τούρκοι-1570], αποψίλωσαν το μοναστήρι από τους εκκλησιαστικούς θησαυρούς του. Σήμερα, διασώζεται ένας μικρός μόνο αριθμός κειμηλίων, που δεν ανταποκρίνεται προς το ένδοξο παρελθόν των 17 αιώνων ζωής της μονής. Μεταξύ αυτών είναι ένα τρίπτυχο με την Κοίμηση της Θεοτόκου στο μεσαίο φύλλο, τις μορφές των Αγίων Ιωάννου του Προδρόμου και Προφήτου Ηλία στο αριστερό φύλλο και των Αγίων Νικολάου και Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου στο δεξιό φύλλο. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα.

Πηγές: 1. Χριστίνα Σπανού από το βιβλίο, Η Κάτα Κίτιον Αγιογραφική Τέχνη, σ.136, έκδοση Ιεράς Μητρόπολης Κιτίου, Λάρνακα 2002, 2. Παπαγεωργίου Αθανάσιος, Βασιλικό Παρεκκλήσι, Πυργά-Οδηγός, σσ.1-11, Λευκωσία-ΧΧ. 3. Κυριάκος Παπαϊωακείμ, από το βιβλίο, Η Κάτα Κίτιον Αγιογραφική Τέχνη, σ.180, έκδοση Ιεράς Μητρόπολης Κιτίου, Λάρνακα 2002, 4. Ιερά Μονή Σταυροβουνίου, Ιστορία-Αρχιτεκτονική-Κειμήλια, σ.206, έκδοση Ιεράς Μονής Σταυροβουνίου, Κύπρος 1998.